Organizacja, przedsiębiorstwo i przedsiębiorca – czy można utożsamiać te pojęcia?

Pojęcie organizacji

Według Myszewskiego¹, organizację można utożsamiać ze spółką, korporacją, firmą, przedsiębiorstwem lub instytucją albo jakąkolwiek ich częścią, samodzielną lub nie, publiczną lub prywatną, o własnych zadaniach i administracji. W podobnym tonie wypowiadają się: Borowiecki i Kwieciński² stwierdzając, że pod pojęciem organizacji należy rozumieć przedsiębiorstwa. W literaturze przedmiotu istnieje szereg różnych definicji organizacji (tabela 1).

Organizacja może być rozpatrywana w sensie: rzeczowym, czynnościowym lub atrybutowym⁵. Organizacja w ujęciu rzeczowym stanowi instytucję lub grupę funkcjonalną, w skład której wchodzą celowo zorganizowane zespoły ludzi i rzeczy. Zachodzą w niej procesy realne (materialne i fizyczne) oraz kierowania, na które składają się działania informacyjne i decyzyjne. W sensie czynnościowym organizacja jest procesem polegającym na celowym zgrupowaniu ludzi i rzeczy w taki sposób, aby sprawnie osiągały założone cele (można wówczas mówić o organizowaniu, czyli działaniu polegającym na tworzeniu organizacji i celowym koordynowaniu czynności, działań, pracy i służby). Z kolei, w podejściu atrybutowym eksponowane są właściwości rozpatrywanej organizacji.

Podstawowymi składnikami każdej organizacji są: ludzie, cele i środki. Organizacje przy pomocy ludzi dążą do zaplanowanych celów, wykorzystując posiadane środki. Organizacja w instytucjonalnym rozumieniu oznacza celową grupę społeczną, dysponującą określonymi środkami, która funkcjonuje według pewnych reguł i zasad, współpracującą ze sobą dla osiągnięcia określonego celu. Istotą organizacji jest świadomość zasad, reguł, misji, celów oraz synergia (dopasowanie, wspomaganie działań innych). Najważniejszymi aspektami organizacji są: władza, informacja i kooperacja6.

Elementem konstytuującym organizację jest istnienie celu (grupy celów), którą tworzą wzajemnie powiązane aspiracje, zamiary i dążenia, składające się na jej misję. Immanentnym, głównym celem funkcjonowania organizacji jest wytwarzanie produktów i świadczenie usług dla klientów, od których zależy akceptacja bytu tego systemu w otoczeniu. Z ekonomicznego punktu widzenia zasadniczym celem istnienia organizacji jest osiąganie efektów ekonomicznych, wyrażanych w wielkościach zysku, dochodów, rentowności, dywidendy dla akcjonariuszy. Fundamentalnym celem organizacji jako systemu społecznego jest natomiast zaspokajanie rozmaitych potrzeb społecznych, takich jak potrzeby zatrudnienia, bezpieczeństwa socjalnego, ochrony naturalnego środowiska, satysfakcji pracowników, zadowolenia klientów, potrzeb estetycznych, kulturalnych⁷. Na rysunku 1 przedstawiono hierarchię celów organizacyjnych.

Organizacja jako system przedstawiana jest w postaci modeli, w których eksponuje się różnego typu podsystemy i relacje. Na rysunkach 2-5 przedstawiono przykładowe modele organizacji.

Wśród najistotniejszych cech organizacji (w znaczeniu rzeczowym) wymienić można następujące jej atrybuty8:

→ czynnikiem sprawczym powstawania, istnienia i zaniku organizacji są ludzie,

→ podsystem społeczny sprawia, że składniki organizacji funkcjonują integratywnie i synergicznie, nadając jej cechy przedmiotu zorganizowanego (organizacja w znaczeniu atrybutowym),

→ proces tworzenia oraz istnienia organizacji jest podporządkowany określonym celom, ogólnie formułowanym jako zaspokajanie potrzeb (tzn. są zorientowane celowo),

→ organizacja jest zdolna do wyboru i modyfikacji celów (zachowanie rozmyślne) oraz sposobów ich osiągania,

→ organizacja istnieje w otoczeniu, z którym wchodzi w wielowymiarowe interakcje materialne i informacyjne, traktowane jako zasilenia lub zakłócenia, co kwalifikuje ją do klasy systemów otwartych,

→ procesy zachodzące w organizacji są w znacznym zakresie sterowane, uporządkowane i uwzględniają podział pracy, a składniki organizacji współistnieją w określonej strukturze i hierarchii zależności (systemy hierarchiczne). W określonych strukturach organizacji występują podsystemy sterujące (zarządzające) oraz podsystemy sterowane (zarządzane); pierwsze prowadzą działania sterownicze (zarządcze), a drugie – działania wykonawcze,

→ organizacja jest zdolna do ograniczonego rozpoznawania oraz przewidywania swojego stanu i stanu otoczenia, co warunkuje możliwość planowego działania,

→ organizacja podlega aktywnym procesom adaptacyjnym, poprzez działania skierowane do wewnątrz i na zewnątrz, zapewniające utrzymanie dynamicznej równowagi między organizacją a jej otoczeniem,

→ organizacja charakteryzuje się cyklem życia, wyznaczonym sekwencją pewnych etapów, np. narodziny, młodość, wiek średni, dojrzałość, schyłek.

Organizacja może mieć charakter organizacji uczącej się, czyli organizacji stale ulegającej zmianom, wykorzystującej tzw. procesy organizacyjnego uczenia się, w realizację których zaangażowani są wszyscy pracownicy w niej zatrudnieni⁹. Ucząca się organizacja, rozumiana jako koncepcja zarządzania, opiera się na pewnej sumie wiedzy, którą dysponują poszczególni współpracownicy – wiedzy, która jest ciągle wzbogacana i rozwijana, a następnie „udostępniana” przedsiębiorstwu¹⁰.