Psychologiczne aspekty funkcjonowania człowieka w organizacji w kontekście etyki i społecznej odpowiedzialności biznesu

Podkreśla się przy tym, że w zasadzie żadne z podejść psychologii samodzielnie nie wyczerpuje wyjaśniania złożoności procesów kierujących postępowaniem i zachowaniem człowieka, ale każde z nich przyczynia się do lepszego rozumienia całości ludzkich doświadczeń¹. Dlatego dziś bez wątpienia można stwierdzić, że ludzkich działań (zachowań) będących wyrazem przystosowania się człowieka do środowiska nie sposób zrozumieć, nie analizując procesów psychicznych. Zważywszy na to, że aktywność społeczna ludzi w dużej mierze jest związana ze środowiskiem pracy, a w naukach ekonomicznych jeszcze niedawno posługiwano się paradygmatem o pełnej racjonalności człowieka w procesie podejmowania decyzji (homo oeconomicus)², znajomość psychologicznych aspektów funkcjonowania człowieka w szeroko rozumianej organizacji (przedsiębiorstwo, instytucja, jednostka gospodarcza) wydaje się być cenna. Zależności wynikające z relacji pracodawca – pracownik, a w szczególności przełożony – podwładny, prowadzą do różnego rodzaju sytuacji, niejednokrotnie kontrowersyjnych, dyskusyjnych i problematycznych dla obu stron. Praca stanowi bowiem wartość zarówno dla osoby ją wykonującej, jak i dla organizacji. Dlatego też świadomość mechanizmów kierujących zachowaniami ludzi powinna być podstawowym elementem kompetencyjnym kadry zarządzającej na każdym szczeblu odpowiedzialności. Niewątpliwie potrzebę taką pogłębia fakt promowania w rzeczywistości gospodarczej polskich przedsiębiorstw, koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu, gdzie jednym z filarów jest etyczne zarządzanie zasobami ludzkimi³.

Jak zauważono na wstępie, psychologia propaguje obecnie kilka wiodących kierunków, w ramach których analizuje się naturę ludzką. Z punktu widzenia prowadzonych rozważań istotne są ustalenia psychologii realizowane w ramach kierunku behawiorystycznego i poznawczego⁴, przy czym należy podkreślić, że podejście poznawcze jest uważane za dominujące w dzisiejszej psychologii.

W ramach podejścia behawiorystycznego bada się jak poszczególne bodźce środowiskowe kontrolują określone rodzaje zachowania. Jednocześnie przyjmuje się założenie, że w badaniach należy posługiwać się mierzalnymi, jasno zdefiniowanymi eksperymentami, w których poddaje się badanych różnego rodzaju bodźcom i analizuje się ich reakcje. Dla behawiorystów najistotniejsze są zjawiska, które da się zaobserwować. Przedmiotem badań psychologicznych może być zatem dostrzegalne zachowanie się ludzi, a nie uzyskiwane na drodze introspekcji wewnętrzne motywy ich działania.

Z kolei przedmiotem badania podejścia poznawczego są procesy myślowe (umysłowe) związane z gromadzeniem wiedzy, takie jak spostrzeganie, pamięć, posługiwanie się językiem, rozwiązywanie problemów, podejmowanie decyzji. Psycholodzy poznawczy uważają, że myśli są zarówno skutkami, jak i przyczynami działań zewnętrznych. Z poznawczego punktu widzenia otaczająca rzeczywistość jest taka, jaką człowiek postrzega w subiektywnej rzeczywistości wewnętrznego świata myśli i wyobraźni.

Racjonalność kontra emocjonalność

Trzeba podkreślić, że w kilku ostatnich dziesięcioleciach psychologia objęła swoim obszarem badawczym również zachowania gospodarcze. Celem tych badań było sprawdzanie, czy założenie o racjonalności człowieka gospodarującego odpowiada rzeczywistym stanom umysłu ludzkiego i możliwościom poznawczym⁵. Dziś już wiadomo, że człowiek w procesie podejmowania decyzji nie jest w stanie zachować pełnej racjonalności. Zgodnie z najnowszymi ustaleniami psychologii powinno się raczej mówić o racjonalności ograniczonej, ponieważ na podejmowane decyzje, wydawane osądy czy dokonywane wybory mogą mieć wpływ różnego rodzaju stany emocjonalne. Świadomość udziału emocji w podejmowaniu decyzji wydaje się być szczególnie istotna w środowisku pracy, ponieważ w praktyce gospodarczej wciąż panuje pogląd, że w pracy należy „wyłączyć” emocje i działać racjonalnie, a ci, którzy dopuszczają do głosu emocje są określani jako niestabilni, nieprofesjonalni, a w skrajnych przypadkach niezrównoważeni. Nic bardziej mylnego. W psychologii bowiem emocje są definiowane jako świadome lub nieświadome, silne, względnie nietrwałe uczucia, które wiążą się z odczuwanym przez człowieka stanem pobudzenia i są poprzedzone jakimś wydarzeniem. Dotyczą one każdego i mają wpływ na życie. Emocje klasyfikuje się w różny sposób, nie mniej jednak do podstawowych zalicza się najczęściej: złość, smutek, strach, radość, wstręt, zdziwienie/zaskoczenie. Wśród tak zwanych emocji złożonych, wymienia się między innymi wstyd, który jest nazywany władcą emocji. Problem emocjonalności człowieka pogłębia fakt, że współczesnemu otoczeniu można przypisać takie określenia, jak: burzliwość, zmienność, turbulentność, wzrastająca rola czasu, ogromna dynamika i złożoność zjawisk gospodarczych, kryzys wartości moralnych itp. Nie pozostaje to bez wpływu na człowieka i jego stany emocjonalne.

Bardzo znaczącym wydarzeniem dla uznania emocjonalności i zmiany paradygmatu homo oeconomicus było przyznanie w 2002 r. Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii Danielowi Kahnemanowi, amerykańskiemu profesorowi psychologii, który – współpracując przez wiele lat ze swoim przyjacielem Amosem Tverskym – zajmował się analizą działania ludzkiego umysłu, w głównej mierze w kontekście dokonywania wyborów, wydawania osądów i podejmowania decyzji⁶. Wkład Kahnemana i Tversky’ego we współczesną psychologię i ekonomię jest ogromny. Ich współpraca zaowocowała licznymi pracami publikowanymi w najbardziej prestiżowych pismach naukowych świata, takich jak „Science”, „Cognition” czy „Econometrica”. Wydaje się zatem, że w obliczu dorobku psychologii trzeba odrzucić lub chociażby zweryfikować korporacyjne poglądy na naturę człowieka.